ชาวพุทธและสาธุชนจำกันได้ดีว่าวันนี้มีความสำคัญอย่างบ้าง แต่ถ้าคนเคยเรียนพุทธประวัติก็ต้องจำแม่นอย่างมั่นใจว่า…
เมื่อพระศาสดาเสด็จอุบัติขึ้นในโลกนี้ ได้ทรงถือปฏิสนธิ เมื่อวันพฤหัสบดี เดือนแปดเพ็ญ ปีระกา ก่อนพุทธศก ๘๑ ปี ได้ประสูติจากพระครรภ์พระมารดา ณ ภายใต้ร่มไม้รังทั้งคู่ ในอุทยานลุมพินีวัน คือ ตำบลลุมมินเด บัดนี้ซึ่งอยู่ในระหว่างพรหมแดน กรุงกบิลพัสดุ์ และกรุงเทวทหะต่อกันเมื่อวันศุกร์ เดือนหกเพ็ญ ปีจอ เวลาสายใกล้เที่ยง ก่อนพุทธศก ๘๐ ปี เสวยราชสมบัติในปีฉลู ออกผนวชในปีเถาะ
ตรัสรู้ในวันพุธ เดือนหกเพ็ญ ปีระกา ก่อนพุทธศก ๔๕ ปี และทรงเริ่มประกาศพระศาสนาแสดงพระธรรมจักรกัปปวัตนสูตรในปีนั้น ปรินิพพาน ในวันอังคาร เดือนหกเพ็ญ ปีมะเส็ง ซึ่งเป็นต้นปีแห่งพุทธศก ณ สาลวโนทยาน แขวงกรุง กุสินารา คือ แขวงกาเซียบัดนี้ ในแคว้นมัลละ เวลาปัจฉิมยามแห่งราตรี วิสาขบุรณมี สิริรวมพระชนมพรรษา (พระชนมายุ) ๘๐ พรรษา
เนื้อหาสาระปฐมเทศนาคือ พระธรรมจักรกัปปวัตนสูตร นี้ เรียกสั้นๆ ว่า “ธรรมจักร” มีใจความโดยย่อว่า บรรพชิต ผู้ประสงค์จะบรรลุสัจธรรม (เน้นว่าจะบรรลุสัจธรรม ส่วนท่านจะไม่ประสงค์จะบรรลุสัจธรรมก็ไม่ว่านะ) ควรเว้นการปฏิบัติเอียงสุด ๒ อย่าง คือ การทรมานตนเองให้ลำบากด้วยวิธีต่างๆ และการหมกมุ่นอยู่กับการแสวงหาความสุขทางเนื้อหนัง ควรดำเนินตามหลักอริยมรรค ๘ ประการ หรือทางสายกลาง อันได้แก่ ความเห็นชอบ ความดำริชอบ เจรจาชอบ การงานชอบ อาชีพชอบ พยายามชอบ สติชอบ และ สมาธิชอบ
ขณะที่พระองค์ทรงแสดงธรรมอยู่นั้นโกณฑัญญะเกิด “ดวงตาเห็นธรรม” คือเข้าใจถึงสภาพอันเป็นจริงของสิ่งทั้งหลายว่า “สิ่งใดก็ตามที่มีการเกิดขึ้นเป็นธรรมดา สิ่งนั้นย่อมจะดับสลายไปเป็นธรรมดา” พระพุทธเจ้าทรงทราบว่าโกณฑัญญะเข้าใจจึงทรงเปล่งอุทานขึ้นว่า “โกณฑัญญะรู้แล้วหนอๆ” (อญฺญาสิ วต โภ โกณฺฑญฺโญ อญฺญาสิ วต โภ โกณฺฑญฺโญ)
ตั้งแต่นั้นมาโกณฑัญญะจึงปรากฏนามว่า อัญญาโกณฑัญญะ (คำว่า อัญญา ย่อมาจาก อญฺญาสิ) แปลว่า รู้แล้ว เนื้อแท้ก็คือ โกณฑัญญะผู้ฉลาด โกณฑัญญะได้อุปสมบทเป็นพระสาวกองค์แรกในพระพุทธศาสนา เราจึงนับเอาวันนี้คือ วันพระสงฆ์ ชาวไทย ชาวพุทธส่วนใหญ่ก็เข้าใจว่า วันมาฆบูชา คือ วันพระธรรม เพราะถือเอาว่า พระพุทธองค์ได้แสดงโอวาทปาฏิโมกข์ ให้ละชั่ว ทำดี ทำจิตให้ผ่องแผ้ว นั่นเอง วันวิสาขบูชา คือ วันพระพุทธ เพราะเป็นเรื่องราวเกี่ยวกับพระพุทธองค์ ในเหตุการณ์สำคัญ ประสูติ ตรัสรู้ และปรินิพพาน ส่วน วันอาสาฬหบูชา คือ วันพระสงฆ์ เพราะ ถือเอาใจความว่า พระพุทธเจ้า แสดงปฐมเทศนาแก่ปัญจวัคคีย์ โกณฑัญญะ ได้ดวงตาเห็นธรรมองค์แรก
วันนี้จึงเป็นวันพระสงฆ์เกิดขึ้นในโลกเป็นครั้งแรก เกิดพระรัตนตรัยครบสมบูรณ์ว่างั้นเถอะ แต่เนื้อหาสาระของปฐมเทศนายังเชื่อมโยงต่อการปฏิบัติในชีวิตประจำวันอย่างจำเป็น ที่ใครไม่ปฏิบัติตามจะต้องตายจากความสุขทันทีนับแต่วินาทีนี้เลย ซึ่งเป็นเรื่องสำคัญต่อชีวิตจริงๆ เชียว